Charakterystyka twórczości Gombrowicza

„Witold Gombrowicz wielkim pisarzem był…” – tak parafrazując słowa pochodzące spod pióra samego twórcy Ferdydurke, można powiedzieć o Gombrowiczu. Jego twórczość to unikalne zjawisko zajmujące szczególne miejsce w literaturze nie tylko polskiej, ale i światowej. Składają się na nią powieści, opowiadania, dramaty, dzienniki oraz liczne artykuły i felietony. Gombrowicz debiutuje zbiorem opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania, w którym pojawiają się wątki fantastyczne, później pisze powieść groteskową – Ferdydurke. Przed wojną tworzy jeszcze pierwszy tekst dramatyczny – groteskową również sztukę Iwona, księżnczka Burgunda oraz sensacyjną powieść Opętani. W późniejszych latach powstają jeszcze dwa utwory dramatyczne: Ślub i Operetka oraz powieści Trans-Atlantyk, Pornografia i Kosmos. Przez wiele lat Gombrowicz pisze także swoje Dzienniki, które są nie tylko relacją o życiu pisarza, ale także zbiorem refleksji filozoficznych, literackich czy szerzej kulturowych.

M. Głowiński zauważa bardzo istotną cechę pisarstwa Gombrowicza:

[…]jego biografia rozpada się na dwie wyraźne części, czego nie sposób powiedzieć o dziele

. Kolejne utwory konsekwentnie bowiem poruszają te same problemy, we wszystkich równie mocno zaznacza się postać samego autora. Pisany od 1953 r. Dziennik zaczyna się w następujący sposób:

Poniedziałek: Ja, Wtorek: Ja, Środa: Ja, Czwartek: Ja […]

Słowa te wiele mówią o całej twórczości Gombrowicza, nie tylko tej wspomnieniowej. Bohater jego wszystkich utworów ma najczęściej cechy samego autora, nosi też jego imię, jest autorem jednego z jego dzieł (Ferdydurke) czy też jest Polakiem mieszkającym w Argentynie (Trans-Atlantyk). Silny autobiografizm to jeden z podstawowych wyznaczników pisarstwa Gombrowicza.

Centralnym zagadnieniem twórczości Gombrowicza, zarówno prozatorskiej, jak i dramatycznej, jest problem formy. Forma – jak pisze J. Kwiatkowiski jest u Gombrowicza –

[…] rozumiana bardzo szeroko […] kategoria, poprzez którą człowiek styka się z ludźmi, poznaje świat, nadaje mu sens, tworzy kulturę. Zarazem jednak – kategoria, która z jednej strony, fałszuje go, z drugiej – ogranicza, krępuje, jest dlań więzieniem. Stąd Gombrowiczowska postawa dialektyczna, oscylująca między aprobatą formy a jej demaskacją i destrukcją, między jej poszukiwaniem, a ucieczką przed nią.

Społeczne schematy obnaża Ferdydurke, rozrachunek z polskością, ze stereotypowymi zachowaniami właściwymi narodowości polskiej to – z kolei – problem Trans-Atlantyku, konflikt człowieka z formą to również główny temat Ślubu. Człowiek ulega formie, przyjmuje kolejne maski, walczy z nimi i popada w kolejne. Człowiek u Gombrowicza nigdy nie jest sobą, nigdy nie jest autentyczny, określają go zawsze konwencje i schematy wytwarzające się między ludźmi i obejmujące wszystkie dziedziny jego życia. Zadziwiające jest to, że pisarz za czynnik rozwoju w świecie zniewolonym formą uważa niedojrzałość, młodość. To one pozwalają wymykać się formie. Problem niedojrzałości jest więc również jednym z kluczowych w pisarstwie Gombrowicza. Uogólniając można powiedzieć, że w centrum zainteresowań Gombrowicza znajduje się przede wszystkim człowiek – jego tożsamość i relacje łączące go z innymi ludźmi.

Cechą pisarstwa Witolda Gombrowicza jest również gra z tradycją literacką. Pisarz wykorzystuje na swój sposób tematy, motywy, gatunki innych dzieł literatury polskiej i światowej. W Trans-Atlantyku rozrachunek z polskością przeprowadza, odwołując się do gawędy szlacheckiej i stylu Pamiętników J.Ch. Paska, w Ślubie – z kolei – nawiązuje do tragedii szekspirowskiej i teatru romantycznego. Jego Ferdydurke pełna jest cytatów i parafraz utworów począwszy od Dantego, Szekspira, Prousta po polskich twórców takich, jak Karpiński czy Konopnicka. Znajduje się w niej nawet nawiązanie do średniowiecznych Kazań świętokrzyskich.

Z pewnością twórczość Gombrowicza jest niezwykle nowatorska i odważna. Składa się na to jego stosunek do tradycji, groteska i ironia przepełniające i konstruujące jego utwory, a także prowokowanie czytelnika prezentowanym światopoglądem. Gombrowicz to skrajny indywidualista, twórca zdecydowanie niepospolity, prowokator i burzyciel, geniusz… Jego dzieło wymaga skupienia i pogłębionej refleksji, dlatego też możemy stwierdzić, że Gombrowicz, nie tylko wielkim, ale też „trudnym pisarzem był”.

  Dowiedz się więcej